آثار تقوا درشدائد

خدا انسانهای با تقوا را از سختیها نجات میدهد

تقوا و نیروی پیروزی بر شدائد

اما اثر دیگر تقوا که قرآن کریم می‏فرماید : « و من یتق الله یجعل له‏ مخرجا »هر کس که تقوای خدا داشته باشد خداوند برای او راه بیرون شدن از سختیها و شدائد را قرار می‏دهد ، ایضا می‏فرماید : « و من یتق الله یجعل له‏ من امره یسرا »هرکس که تقوای الهی داشته باشد خداوند یک نوع سهولت و آسانی در کار او قرار می‏دهد ، امیرالمؤمنین سلام الله علیه می‏فرماید : « فمن اخذ بالتقوی عزبت عنه الشدائد بعد دنوها ، و احلولت له الامور بعد مرارتها ، و انفرجت عنه الامواج بعد تراکمها ، و أسهلت له الصعاب بعد » « انصابها » یعنی هرکس که چنگ به دامن تقوا بزند سختیها و شدائد بعد از آنکه به او نزدیک شده‏اند از او دور می‏شوند و کارها که بر ذائقه او تلخ‏ آمده‏اند برایش شیرین می‏شوند ، موجها که روی هم جمع شده‏اند و می‏خواهند او را به کام بکشند از او کنار می‏روند ، امور پر مشقت بر او آسان می‏گردد

57

در اینجا نیز سؤالی طرح می‏شود که چه رابطه‏ای میان تقوا که یک خصیصه روحی‏ و اخلاقی است ، با پیروزی بر مشکلات و شدائد وجود دارد

دو نوع مضیقه و تنگنا

در اینجا مقدمه باید عرض کنم که مضیقه‏ها و تنگناهائی که برای انسان‏ پیش می‏آید و سختیهائی که انسان در آن سختیها واقع می‏شود دو نوع است : یک نوع مضیقه‏هائی است که اختیار و اراده انسان هیچگونه دخالتی در آنها ندارد ، مثل اینکه سوار هواپیما می‏شود و هواپیما خراب می‏گردد ، و یا آنکه سوار کشتی است و دریا طوفانی می‏شود ، خطر غرق شدن وجود دارد ، و امثال این شدتها و گرفتاریهائی که برای هر کسی ممکن است پیش بیاید بدون‏ آنکه قابل پیش‏بینی باشد و اراده و اختیار انسان در آن دخالت داشته باشد
و نوع دیگر از ابتلاها و مضایق و گرفتاریها آنها است که اراده و اختیار انسان در اینکه وارد آن گرفتاریها بشود و یا نشود و اگر وارد شد چگونه خارج شود دخالت دارد ، و به تعبیر دیگر گرفتاریهای اخلاقی و اجتماعی

پاورقی : 1 - نهج‏البلاغه ، خطبه . 196

58

پس در اینجا دو مسئله پیش می‏آید : یکی تأثیر تقوا در نجات انسان از گرفتاریهای نوع اول و دیگر تأثیر تقوا در نجات از گرفتاریهای نوع دوم
اما در قسمت اول من الان نمی‏توانم اظهار نظر کنم که بیان قرآن شامل‏ نجات از این نوع گرفتاریها هم هست یا نیست . البته هیچ مانعی نیست که‏ یک همچو ناموسی در جهان باشد و یک نوع ضمانت الهی بوده باشد ، نظیر استجابت دعا ، ولی جمله‏ای هست در نهج‏البلاغه که می‏توان آن را به منزله‏ تفسیر این مطلب تلقی کرد که منظور ، نجات از گرفتاریهای نوع دوم است
در خطبه 181 می‏فرماید : « و اعلموا انه من یتق الله یجعل له مخرجا من‏ الفتن ، و نورا من الظلم » . بدانید که هر که تقوای الهی داشته باشد خداوند برای او راه بیرون شدن از فتنه‏ها ، و نوری به جای تاریکی قرار می‏دهد . فتنه‏ها همان ابتلائات سوء و گرفتاریهای اخلاقی و اجتماعی است
گرفتاریهای نوع اول نادرالوجود است . عمده گرفتاریها و شدائد و مضایقی‏ که برای انسان پیش می‏آید و زندگی را تلخ و شقاوت آلود می‏کند و هرگونه‏ سعادت دنیوی و اخروی را از انسان سلب می‏کند همین فتنه‏ها و ابتلائات سوء و گرفتاریهای اخلاقی و اجتماعی است
با توجه به اینکه منشأ بیشتر گرفتاریهای هر کسی خود او است و هر کسی‏ خودش بالاترین دشمنان خودش است - « اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک » هر کسی خودش سرنوشت خود را تعیین می‏کند ، غالب رفتارهای هر کسی با خودش خصمانه است

59

دشمن به دشمن آن نپسندد که بی‏خرد

با نفس خود کند به مراد هوای خویش

اغلب گرفتاریهائی که برای ما پیش می‏آید از خارج نیامده ، خودمان برای‏ خودمان درست کرده‏ایم . من در زندگی خودم و همچنین در زندگی اشخاصی که‏ تحت مطالعه من بوده‏اند تجربه کرده‏ام دیده‏ام همینطور است . با توجه به‏ اینها خوب واضح می‏شود که سلاح تقوا چه اندازه مؤثر است در اینکه انسان‏ را از فتنه‏ها دور نگه می‏دارد ، به فرض اینکه در فتنه واقع شد تقوا او را نجات می‏دهد . قرآن کریم در سوره اعراف آیه 201 می‏فرماید : « ان الذین‏ اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون »مردمان با تقوا اگر هم احیانا خیالی از شیطان بر آنها بگذرد و جان آنها را لمس کند و روح آنها را تاریک نماید تذکر پیدا کرده و به یاد خدا می‏افتند و بصیرت‏ خود را باز می‏یابند
به همین دلیل که تقوا اثر اول یعنی روشن‏بینی و ازدیاد بصیرت را به‏ دنبال خود دارد ، اثر دوم یعنی نجات از مهالک و مضایق را دارد
گرفتاریها و شدائد در تاریکی پیدا می‏شود ، تاریکی غبار معاصی و گناهان و هواها و هوسها . وقتی که نور تقوا پیدا شد راه از چاه تمیز داده می‏شود و انسان کمتر گرفتار می‏شود و اگر گرفتار شد در روشنی تقوا بهتر روزنه بیرون‏ رفتن را پیدا می‏کند
گذشته از همه اینها تقوا و خود نگهداری سبب می‏شود که انسان نیروهای‏ ذخیره وجود خود را در راههای لغو و لهو و حرام هدر ندهد ، همیشه نیروی‏ ذخیره داشته باشد . بدیهی است که آدم نیرومند و با اراده و با شخصیت‏ بهتر تصمیم می‏گیرد و بهتر می‏تواند خود را نجات بدهد .

60

همان طوری که نور و روشنائی داشتن ، راهی و وسیله‏ای است برای نجات و رهائی ، قوت و نیرو داشتن نیز به نوبه خود راه و وسیله‏ای است که خداوند متعال‏ قرار داده است
در اواخر سوره مبارکه یوسف آیه‏ای است که به منزله نتیجه‏گیری از آن‏ داستان عجیب و پرهیجان است . داستان حضرت یوسف را کم و بیش همه‏ شنیده‏اید . آنجا که داستان نزدیک است به آخر برسد یعنی بعد از آنکه‏ یوسف ، عزیز مصر می‏گردد و برادران یوسف در اثر قحطی برای تهیه غله از کنعان به مصر می‏آیند و آنها یوسف را نمی‏شناسند ولی یوسف آنها را می‏شناسد و یوسف به بهانه‏ای " بنیامین " را که از طرف مادر هم با یوسف برادر بود پیش خود نگه می‏دارد . در این وقت برای بار دوم برادران‏ می‏آیند و با گردن کج و التماس از یوسف گندم می‏خواهند و حالت عجز و التماس خاصی به خود می‏گیرند ، و چقدر خوب قرآن کریم منظره تذلل و زاری‏ و کوچکی آنها را در این آیه مجسم کرده است ! گفتند : « یا ایها العزیز مسنا و اهلنا الضر و جئنا ببضاعة مزجاه فاوف لنا الکیل و تصدق علینا ان‏ الله یجزی المتصدقین »ای عزیز و ای مهتر ! ما و خانواده‏مان بدبخت‏ شده‏ایم و وجه ناقابلی برای خرید گندم با خود آورده‏ایم . کیل تمام به ما بده و بر ما مسکینان تصدق کن . خداوند به تصدق کنندگان پاداش می‏دهد
یوسف تا این وقت خودش را معرفی نکرده بود . در این وقت خواست‏ خودش را به آنها بشناساند : « قال هل علمتم ما فعلتم بیوسف و اخیه اذ انتم جاهلون »گفت : یادتان هست که از روی جهالت و نادانی با یوسف و برادرش چه کردید ؟

61

همینکه این جمله را گفت که آیا یادتان هست با یوسف و برادرش چه کردید آنها یکه خوردند « قالواء انک لانت یوسف گفتند آیا تو یوسف هستی ؟ « قال انا یوسف و هذا اخی قد من الله علینا گفت بلی من یوسفم و این هم برادر من است . خداوند عنایت و لطف خاص‏ خود را شامل حال ما گردانید . « انه من یتق و یصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین »( 1 ) هر کس که تقوا و صبر داشته باشد ، خود نگهداری و مقاومت داشته باشد ، خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‏کند . اینکه‏ می‏بینید ، نتیجه تقوا است ، نتیجه پاکی و خودنگهداری است . غلام شدم و زیر دست این و آن افتادم اما تقوا را حفظ کردم ، کارم به جائی رسید که‏ متشخص‏ترین زنان مصر و یکی از زیباترین زنان مصر از من جوان بی‏اسم و رسم‏ تقاضای کام گرفتن کرد ولی من خودم را در پناه تقوا نگه داشتم و گفتم‏ « رب السجن أحب الی مما یدعوننی الیه »(2) من زندان را بر این لذتهای‏ مقرون به آلودگی ترجیح می‏دهم . تقوای آنروز ، مرا امروز عزیز مصر کرد
تقوا و صبر و پاکی و نزاهت در این جهان گم نمی‏شود ، آدمی را از حضیض‏ ذلت به اوج عزت می‏رساند . « انه من یتق و یصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین ». مثل اینست که قرآن کریم نتیجه داستان یوسف را در این یک‏ جمله خلاصه کرده است که عاقبت از آن تقوا است . تقوا آدمی را از مهالک‏ و شدائد بسیاری نجات می‏دهد و به اوج عزت می‏رساند « و من یتق الله یجعل‏ له مخرجا »برای مردمان متقی که در همه حال خود را حفظ می‏کنند بن‏بست و شکست وجود ندارد

پاورقی : 1 - سوره یوسف ، آیات 88 تا . 90 2 - سوره یوسف ، آیه . 33

62

وقتی که انسان کلمات و خطابات اباعبدالله ( ع ) را به خاندان محترمش‏ می‏بیند که با چه ایمان و اطمینانی به آنها اطمینان می‏دهد غرق در حیرت‏ می‏شود : یارب ! این چه روحیه و چه ایمان و چه اطمینان است و این تضمین‏ را از کجا گرفته بود ؟ ! در کتب نوشته‏اند « ثم ودع ثانیا اهل بیته » برای بار دوم با اهل بیت خود وداع کرد ، به آنها گفت : « استعدوا للبلاء و اعلموا ان الله حافظکم و حامیکم » مهیا و آماده تحمل سختیها باشید و بدانید خداوند شما را حفظ و حمایت می‏کند « و سینجیکم من شر الاعداء و یجعل عاقبة امرکم الی خیر » شما را نجات خواهد داد و سرانجام کار شما را نیک خواهد کرد « و یعذب اعادیکم بانواع البلاء ، و یعوضکم الله عن هذه‏ البلیة بانواع النعم و الکرامة » دشمنان شما را به اقسام عذابها گرفتار خواهد کرد و به شما به عوض این شدائد و بلایا انواعی از نعمتها و کرامتها خواهد داد « فلا تشکوا و لا تقولوا بالسنتکم ما ینقص من قدرکم » (1) مبادا شکایت کنید و مبادا جمله‏ای برزبان بیاورید که از قدر و قیمت شما بکاهد
اطمینانی که حسین ( ع ) به پیروزی نهائی داشت و به خاندانش تلقین‏ می‏کرد ، از همان آیه قرآن سرچشمه می‏گیرد که می‏فرماید : « و من یتق الله‏ یجعل له مخرجا ». این تضمین را از قرآن گرفته بود . از نوع اطمینان و ایمانی است که یوسف صدیق داشت که هنگامی که به نتیجه تقوای خود رسید با خوشحالی و رضایت می‏گفت : « انه من یتق و یصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین »ولی امام حسین ( ع ) قبل از آنکه داستان به آخر برسد و به‏ نتیجه برسد نتیجه را می‏دید

پاورقی : 1 - نفس المهموم ، ص 355 و . 445

63

کلمات شمرده حسین مثل تیر بر قلب خاندانش نشست . سختیها و اسارتها را تحمل کردند ولی در پناه صبر و تقوا ، عاقبت کارشان همانطور شد که‏ حسین ( ع ) به آنها وعده داده بود و خداوند در قرآن تضمین کرده بود . بعد از چندی می‏بینیم که زینب سلام الله علیها همان جمله‏های حسین را به الفاظ دیگر با یک دنیا اطمینان بازگو می‏کند . خطاب به یزید بن معاویه کرده‏ می‏گوید : « فکد کیدک ، و اسع سعیک ، و ناصب جهدک . فو الله لا تمحوا ذکرنا ، و لا تمیت وحینا ، و لا تدرک امدنا ، و لا ترحض عنک عارها » (1) هر حیله‏ای که می‏خواهی بکار ببر و هر چه دلت می‏خواهد کوشش کن ، اما به‏ خدا قسم که نخواهی توانست نام ما و محبوبیت و احترام ما را از بین ببری‏ ، نمی‏توانی وحی زنده خدا را که در خاندان ما پیدا شده بمیرانی . برای تو جز عار و ننگ و رسوائی در این جهان چیزی باقی نمی‏ماند

پاورقی : 1 - نفس المهموم ، ص 355 و . 445